Tây Nguyên thu nhỏ giữa lòng buôn M’liêng

[tai-viet]

Hệ thống quảng cáo SangNhuong.com

Buôn cổ M’liêng, xã Đắk Liêng, huyện Lắk (Đắk Lắk) là một trong những buôn làng hiếm hoi còn lưu giữ được những giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể truyền thống của Tây Nguyên.
Về với buôn M’liêng bên bờ Hồ Lắk, ta có thể cảm nhận được về một Tây Nguyên hoang sơ, hùng vĩ cùng những giá trị văn hóa truyền thống của người M’nông R’lâm. Đây cũng là buôn được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chọn thực hiện Dự án bảo tồn, phục dựng buôn làng văn hoá cổ. Nhưng hành trình bảo tồn và lưu giữ văn hóa Tây Nguyên ở buôn M’liêng vẫn còn lắm nhọc nhằn.

Tây Nguyên thu nhỏ giữa lòng buôn M’liêng

Buôn M’liêng tọa lạc cạnh Hồ Lắk – một địa danh du lịch nổi tiếng của Đắk Lắk. Đây cũng là điểm tham quan không thể thiếu trong tour du lịch văn hóa – sinh thái của du khách khi đến nơi đây. Không gian của buôn M’liêng thanh bình, cổ kính như một Tây Nguyên của hàng trăm năm trước. Nét đặc biệt dễ thấy ở buôn M’liêng là 100% gia đình ở đây còn giữ được những nếp nhà dài truyền thống của người M’nông. Hầu hết những nếp nhà dài truyền thống ấy được làm bắng thứ vật liệu khai thác từ rừng núi Tây Nguyên.

Già làng Y Đrỡng Bkrông tiếp khách bên bếp lửa bập bùng trên sàn ngôi nhà dài truyền thống với 2 hàng cột gỗ làm từ cây sao, căm xe, cà chít được tạc thô, to đầy vòng tay một người ôm. Đây chỉ là một trong số hơn 100 ngôi nhà dài kiến trúc truyền thống của người M’nông của buôn M’liêng. Mỗi ngôi nhà như vậy có chiều dài tối thiểu tới 30m, chia ra ít nhất là 5 gian, đủ cho 3 gia đình nhỏ có thể sinh hoạt khá thoải mái. Để làm được một nhà dài phải tốn khàng trăm cây gỗ lớn; người ta phải mất nhiều năm trời vào rừng chọn cây to, làm lễ cúng thần rừng, hạ cây và dùng voi khỏe khéo cây rừng về buôn. Rất nhiều gia đình còn giữ được ghế Kpan – là nơi trang trọng để các nghệ nhân ngồi diễn tấu công chiêng trong các dịp lễ hội của người M’nông – với chiều dài hơn 20m, lòng ghế rộng hơn 1m; cùng nhiều chiêng cổ, ché cổ, trống làm bằng da 2 con trâu lớn, trống da voi còn được lưu giữ. Trong ngôi nhà của già làng Y Đrỡng vẫn còn lưu giữ ghế Kpan dài gần 30m, 8 chiếc ché cổ, 3 bộ chiêng quý truyền lại từ nhiều đời nay. Ông nói rằng: “những thứ này hồi xưa giá trị bằng cả đàn trâu, mấy con voi đó. Chúng là vật thiêng, vật quý giá nhất của người M’nông”.

Một bất ngờ khác, người dân trong buôn vẫn làm các nghề truyền thống như đan lát, dệt thổ cẩm, mộc và đánh bắt cá trên hồ Lắk, dọc các con suối lớn theo luật tục... Dù trải qua nhiều biến động, bây giờ trong buôn đã không còn nhà nào có voi, nhưng không gian thiêng của buôn - những suối, sông, bến nước, bến voi - vẫn còn nguyên vẹn cho đến ngày nay. Người già trong buôn không ai nhớ được là buôn M’liêng hình thành từ khi nào. Già Y Đrỡng cũng chỉ nhớ là nghe ông ngoại kể tuổi của buôn mình phải 300 năm có lẻ.

Nhọc nhằn hành trình gìn giữ cho muôn đời sau

Dù rằng vẫn giữ được những nhiều giá trị văn hóa truyền thống quý giá, nhưng buôn M’liêng cũng như nhiều buôn làng khác của Tây Nguyên, đang đứng trước nhiều thử thách giữa bảo tồn và phát triển. Cơn lốc văn hóa nhập cư đang len lỏi đến mọi ngóc ngách của buôn được xem là “rất Tây Nguyên” ấy. Rồi lối sống cộng cư, cộng sinh xúm xít truyền thống ít nhiều đã không phù hợp. Việc cúng tế, tổ chức lễ hội cũng ít hơn. Nhiều nhà dài đã xuống cấp, trong khi rừng đã không còn những cây đại thụ để lấy gỗ sửa chữa. Hầu hết mái tranh truyền thống của những ngôi nhà dài trong buôn đã được thay bằng tôn và đã bị hoen rỉ xỉn màu qua thời gian khiến không khí trong nhà trở nên nóng nực, bức bối…

Già làng Y Đrỡng rất lo lắng cho biết: dù trong làng cũng còn nhiều nhà giữ được chiêng cổ, ché cổ, ghế K’pan, nhưng những người biết diễn tấu chiêng hay thuộc chuyện cổ, hát Ay Ray, chơi các nhạc cụ dân tộc thì không còn mấy ai. Ông đã vận động dân buôn giữ gìn di sản, không bán nhà dài và các vật dụng truyền thống, cho dù được giới buôn đồ cổ trả giá rất cao. Nhưng thanh niên, trẻ nhỏ giờ thích chơi ghi ta nghe nhạc nhẹ, ráp, nhảy hiphop hơn là đánh cồng chiêng, múa xoang nghe hát dân ca. Nghề gốm thì đã bị thất truyền từ lâu, còn các lễ hội thì ở M’liêng hiện nay chỉ còn duy nhất lễ cúng lúa mới, các lễ hội khác chỉ con trong ký ức của người già thôi. Theo quan sát của chúng tôi, một vấn đề tồn tại không nhỏ ở M’liêng đó là vệ sinh của buôn. Người Mnông ở đây vẫn quen chăn nuôi thả rông, gia súc gia cầm, gia súc và người vẫn chung sống xúm xít, cộng sinh dưới một mái nhà, không đảm bảo điều kiện vệ sinh. Đây cũng là trở ngại lớn trong việc xây dựng buôn thành điểm du lịch văn hóa.

Năm 1997, buôn M’liêng được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch chọn Dự án bảo tồn, phục dựng buôn làng văn hoá cổ. Nội dung dự án là bảo tồn và phục dựng những giá trị văn hoá vật thể, gồm phục dựng 6 ngôi nhà dài cổ bằng các loại vật liệu truyền thống (gỗ, mây, tranh, tre, nứa…) với mức đầu tư 600 – 700 triệu đồng/ nhà. Xây dựng nhà văn hóa cộng đồng lớn, theo kiến trúc truyền thống bằng vật liệu dân gian kết hợp với các loại vật liệu hiện đại. Nội dung thứ 2 là bảo tồn và phục dựng các giá trị văn hoá phi vật thể gồm: phục hồi các nghề truyền thống (đan lát, trồng cói dệt chiếu, dệt thổ cẩm, đánh cá trên hồ Lắc, rèn, mộc, gốm…), phục dựng các lễ hội (lễ cúng bến nước, cúng lúa mới, cúng voi, thuần dưỡng voi rừng…), dạy diễn tấu cồng chiêng, hát kể sử thi, dân ca, truyện cổ…

Nhưng xem ra, những cố gắng ấy vẫn chưa đủ để bảo tồn, phục dựng một buôn M’liêng cổ xưa của người M’nông bản địa. Đến nay buôn M’liêng vẫn chưa trở thành một buôn văn hóa cổ tiêu biểu ở Tây Nguyên và cũng chưa phải là điểm đến hấp dẫn cho du khách như mong đợi. Đồng bào M’nông ở đây cũng chưa “đổi đời” từ làm dịch vụ du lịch như mục đích của dự án nói trên./.